Jak sprzedać albo kupić firmę? Krótki przewodnik dla sprzedawcy i kupującego

Transakcje mające na celu zmianę właściciela firmy są nieodzownym elementem krajobrazu gospodarczego. Motywacje i okoliczności takich działań bywają różnorodne – od przemyślanej strategii inwestycyjnej po spontaniczne decyzje wynikające z atrakcyjnej okazji, jaka pojawiła się na rynku.

Kupujący mogą poszukiwać firmy o konkretnych parametrach gospodarczych (np. branża, skala działalności), zdecydować się na zakup spółki szelfowej w celu szybkiego rozpoczęcia działalności, albo skorzystać z okazji przejęcia podmiotu mającego trudności finansowe. Z kolei sprzedawcy często podejmują decyzję o sprzedaży z powodu chęci zmiany, spieniężenia działalności po osiągnięciu zamierzonego celu - co jest częstym założeniem w startupach, czy wyzwań, z którymi nie chcą lub nie mogą sobie poradzić.

Celem tego artykułu jest podsumowanie kluczowych aspektów, które warto wziąć pod uwagę przy sprzedaży/zakupie firmy, a więc zarówno z perspektywy sprzedawcy, jak i kupującego.

Firma, czyli co dokładnie kupuję/sprzedaję?

Od czego zacząć? W pierwszej kolejności proponuję zidentyfikować czym właściwie jest firma (przedsięwzięcie/przedsiębiorstwo), która ma być przedmiotem sprzedaży. Na ten element dobrze jest spojrzeć w dwóch płaszczyznach i zadać sobie poniższe pytania:

1. W jakiej formie prawnej przedmiotowa firma funkcjonuje?
2. Co w jej ramach jest istotne jako przedmiot transakcji (co właściwie ma być sprzedane/kupione)?

W jakiej formie prawnej funkcjonuje sprzedawana firma?

Działalność gospodarczą można prowadzić w Polsce w różnych formach. Firma, która ma być przedmiotem transakcji, będzie funkcjonowała w jednej z następujących form: jednoosobowej działalności gospodarczej, spółki cywilnej, spółki osobowej (spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna) albo spółki kapitałowej (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, prosta spółka akcyjna, spółka akcyjna).

Forma, w jakiej działa firma będąca przedmiotem sprzedaży, jest o tyle istotne, że determinuje możliwy sposób przeprowadzenie transakcji jej zbycia (share deal vs. asset deal, o czym poniżej).

Co jest przedmiot transakcji kupna/sprzedaży firmy?

Przedmiotem transakcji może być cała firma, jej wybrana część lub nawet pojedyncze składniki działalności. To drugi ze wstępnych i kluczowych aspektów przebiegu oraz struktury transakcji.

• Całość działalności – sprzedaż całości firmy oznacza przejęcie przez kupującego wszystkiego, co z nią związane – aktywów, zobowiązań, kontraktów, pracowników, infrastruktury etc.
• Część działalności – sprzedający może zdecydować się na sprzedaż określonego segmentu działalności, np. konkretnej linii biznesowej czy zakładu produkcyjnego.
• Wybrane elementy działalności (w tym niematerialne) – transakcja może dotyczyć pewnych praw niematerialnych, jak np. praw dot. logo, know-how czy patentów. Te składniki często stanowią kwintesencję wartości firmy. W ostateczności może chodzić o zespół przedmiotów, które nie będą stanowiły zorganizowanej części działalności, a po prostu zbiór mniej lub bardziej powiązanych ze sobą elementów (np. kilka współpracujących ze sobą maszyn produkcyjnych).

Decyzja o tym co dokładnie podlega sprzedaży ma istotne znaczenie m.in. dla formuły sprzedaży, wyceny firmy, jak i dla ustaleń umownych, które będą regulować transakcję. Wymaga to analizy zarówno ze strony sprzedawcy, jak i kupującego, aby uniknąć nieporozumień czy np. niedoszacowania wartości transakcji.

Jak sprzedać firmę? Share deal a asset deal

Po zidentyfikowaniu przedmiotu transakcji i formy, w jakiej firma działa, trzecim obszarem, który należy ocenić, jest formuła przeprowadzenia transakcji.

Transakcje można podzielić w zasadzie na dwa rodzaje. Transakcje share deal to dosłownie transakcje na udziałach. Taka transakcja polega na sprzedaży udziałów albo akcji w spółce kapitałowej, a w przypadku spółki osobowej można w zasadzie odnieść to do zbycia ogółu praw i obowiązków w spółce. W tego typu transakcji firma do zmian dochodzi wyłącznie na poziomie właścicielskim. Obrazując to na konkretnych przykładach:

• w przypadku spółki z o.o. (spółki kapitałowej) całość udziałów zbywana jest przez dotychczasowego wspólnika albo wspólników na rzecz podmiotu trzeciego - nowego wspólnika (właściciela),
• w przypadku spółki akcyjnej (spółki kapitałowej) całość akcji zbywana jest przez dotychczasowego akcjonariusza albo akcjonariuszy na nowego właściciela,
• w przypadku spółki jawnej (spółki osobowej) ogół praw i obowiązków zbywany jest przez dotychczasowych wspólników na na rzecz podmiotów trzecich - nowych wspólników (spółki osobowe dla swojego istnienia wymagają co najmniej dwóch wspólników).

W ramach transakcji share deal w spółkach kapitałowych można w zasadzie rozważyć zbycie/nabycie jedynie części jednostek uczestnictwa w spółce. Spowoduje to nabycie spółki chociaż nie w całości, ale istotna dla decydowania o działaniach spółki może być ilość nabytych jednostek uczestnictwa. Podobnie w spółkach osobowych transakcja może dotyczyć tylko jednego z dwóch albo większej liczby dotychczasowych wspólników.

Transakcja asset deal to dosłownie transakcja na aktywach. Polega ona więc na sprzedaży określonych składników majątkowych firmy. Różnica polega więc na tym, że w ramach asset deal nie dochodzi do zmian w sferze właścicielskiej danego podmiotu, ale w sferze właścicielskiej przedmiotów wchodzących w skład majątku danej spółki. W takiej sytuacji właściciel albo właściciele spółki pozostają tacy sami, natomiast sprzedaży podlegają składniki majątku spółki takie jak np. maszyny czy znak towarowy - te przedmioty zmieniają swojego właściciela, którym dotąd była spółka.

Spółki cywilne z uwagi na swoją specyfikę - ponieważ nie stanowią samodzielnego podmiotu tak jak spółki osobowe i kapitałowe - wymagają jeszcze innego rozwiązania.

Zarówno przedmiot transakcji jak i forma prawna firmy determinują możliwe ścieżki działania, a każda z nich ma inne konsekwencje prawne czy podatkowe.

Jak forma prawna firmy wpływa na możliwość wyboru pomiędzy transakcją share deal i asset deal

Forma prawna firmy, której dotyczyć miałaby transakcja, jest głównym determinantem formuły tej transakcji.

Formuła share deal dostępna jest wyłącznie dla spółek handlowych, którymi są spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, prosta spółka akcyjna i spółka akcyjna.

Jeśli więc transakcja miałaby dotyczyć JDG, w tym wypadku jedyną możliwością pozostaje asset deal, ewentualnie przekształcenie w spółkę handlową (o czym możesz przeczytać w innym artykule na tym blogu: Zmiana JDG w spółkę - jak i po co przekształcić jednoosobową działalność gospodarczą?) i następnie dokonanie transakcji share deal.

Mimo to równie istotny jest przedmiot transakcji. Czy miałaby to być całość działalności, część działalności, a może jej wybrane elementy? Wynika to z tego, że o ile zastosowanie formuły share deal ogranicza się do spółek handlowych, to formuła asset deal takiego ograniczenia nie ma i można wykorzystać ją w każdym przypadku. Tym samym w ramach asset deal można nabyć zarówno część działalności JDG, jak i część działalności spółki z ograniczoną odpowiedzialnością czy spółki komandytowej. Jeśli więc w danym przypadku przedmiotem zainteresowania jest nie cała firma, a jedynie jej część, właściwszą ścieżką działania może być właśnie asset deal - i to również w przypadkach innych niż w odniesieniu do JDG.

W ramach asset deal warto zwrócić uwagę na dwa szczególne scenariusze działania: zbycie przedsiębiorstwa oraz zbycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa (tzw. ZCP). W ramach zbycia przedsiębiorstwa dochodzi do transakcji na bardzo szerokim zakresie (zespole) składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, natomiast w ramach ZCP odpowiednio na wyodrębnionej ich części. W pierwszym przypadku - w zależności od perspektywy - można uznać, że dotyczy on w zasadzie transakcji nabycia całości działalności (firmy).

Due diligence - jak i po co sprawdzać firmę przed jej zakupem?

Due diligence to rodzaj audytu polegający na zbadaniu stanu, w jakim znajduje się firma albo też jej część podlegająca sprzedaży. Ma on na celu dokonanie analizy aspektów działalności danej firmy takich jak jej składniki, kondycja finansowa lub stan prawny. Badanie przeprowadza się, aby umożliwić ocenę wartości firmy i zidentyfikować ryzyka związane z ewentualną transakcją.

Due diligence może być więc prowadzone kompleksowo albo w poszczególnych, wąskich zakresach (due diligence prawne, due diligence podatkowe, due diligence finansowe).

Dobrze przeprowadzony proces due diligence to fundament decyzji o zakupie i baza do negocjacji warunków transakcji. Kupującemu powinno zależeć na poznaniu firmy i jej kondycji, zidentyfikowaniu słabych punktów oraz ryzyka transakcyjnego, sprzedawcy natomiast na przygotowaniu do takiego audytu i przedstawieniu firmy w jak najlepszym świetle oraz obrony przed argumentami, które mogłyby wpłynąć na negocjowanie słabszych z jego punktu widzenia warunków transakcji.

Wycena firmy - kolejny krok po due diligence?

Informacje zebrane w ramach due diligence rzutują na wycenę przedmiotu transakcji, a prawidłowa wycena to jeden z jej kluczowych aspektów.

Metoda wyceny może uwzględniać szereg różnych czynników - może być oparta m.in. na analizie majątku firmy, jej potencjale dochodowym lub porównaniu do podobnych przedsiębiorstw w branży. Wycena powinna być dopasowana do danej sytuacji i przeprowadzona przez profesjonalny podmiot.

Odpowiedzialność przy zakupie firmy

Sprzedaż firmy to nie tylko aspekt zysku obu stron transakcji - nabycie danych praw po stronie kupującego w zamian za wynagrodzenie należne sprzedawcy. To także wzajemna odpowiedzialność, która może być specyficzna ze względu na przyjętą formułę transakcji i którą należy uwzględnić oraz uregulować w umowie sprzedaży odpowiednio do okoliczności.

Przykładowo nabywca przedsiębiorstwa w formule zbycia przedsiębiorstwa w ramach asset deal jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do wartości nabytego przedsiębiorstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć.

Dlatego dla zabezpieczenia interesów kupującego w transakcjach, których przedmiotem jest firma, stosuje się np. klauzule gwarancyjne dotyczące jej stanu prawnego i faktycznego.

Jakie inne aspekty warto wziąć pod uwagę podczas zbywania firmy?

Każda transakcja wymaga zabezpieczeń, które minimalizują ryzyko dla obu jej stron. Zabezpieczenie transakcji to jeden z wielu elementów, które warto wziąć pod uwagę sprzedając firmę i to już na etapie due diligence oraz negocjacji. W tym celu rekomenduje się, aby przyszłe strony takiej transakcji zawarły umowę o zachowaniu poufności (NDA).

W niektórych sektorach sprzedaż może wymagać zgody regulatora, a ponadto w zależności od przyjętej formuły transakcji również innych zgód, np. pozostałych wspólników firmy lub jej wierzycieli.

Klauzule w umowie sprzedaży firmy, ale też NDA, powinny jasno określać, jakie zobowiązania ciążą na każdej ze stron oraz jakie konsekwencje wynikną w przypadku ich naruszenia, uwzględniając przy tym stan faktyczny i prawny firmy.

Nie można również zapominać o podatkowych. Strony transakcji mogą być zobowiązane do zapłaty podatku dochodowego, VAT lub PCC. Dlatego formułę działania warto ocenić również z tego punktu widzenia.

Podsumowanie

Sprzedaż firmy to złożony proces, który wymaga przemyślenia, odpowiedniego przygotowania i w szczególności dopasowania do danej sytuacji z uwzględnieniem szeregu czynników. Za punkt wyjścia warto obrać trzy aspekty i zidentyfikować:

1. w jakiej formie prawnej przedmiotowa firma funkcjonuje?
2. co w jej ramach jest istotne jako przedmiot transakcji (co właściwie jest interesujące w kupowanej firmie - całość, część, a może tylko wybrane elementy jej działalności)?
3. którą ścieżkę transakcyjną można przyjąć - share deal czy asset deal?

Mając to na uwadze dla sprzedawcy kluczowe będzie przedstawienie firmy w jak najlepszym świetle i przygotowanie jej już do etapu due diligence, aby uniknąć niepotrzebnych błędów mogących niesłusznie odstraszyć potencjalnych kupujących lub zaszkodzić w negocjacjach. Z kolei kupujący powinien dokładnie zbadać kondycję firmy, aby upewnić się, że dobrze ocenił jej wartość, potencjalne ryzyka transakcji zostaną ograniczone i tym samym transakcja będzie dla niego opłacalna. Powodzenia!

‍