Zakaz konkurencji – na co zwrócić uwagę?

Ochrona interesów firmy jest jednym z kluczowych aspektów prowadzenia działalności gospodarczej. Współczesne przedsiębiorstwa, aby utrzymać swoją pozycję na rynku, często muszą mierzyć się z wyzwaniami związanymi z konkurencją oraz zapewnieniem poufności kluczowych informacji.

Jednym z narzędzi, które pomagają w ochronie tych interesów, jest klauzula konkurencyjna. Zakaz konkurencji, choć stanowi skuteczny środek zabezpieczający przedsiębiorstwo przed nieuczciwymi praktykami ze strony pracowników i współpracowników, budzi również wiele kontrowersji i wątpliwości prawnych.

W niniejszym artykule omówimy, na co należy zwrócić uwagę przy konstruowaniu i wdrażaniu umowy o zakazie konkurencji. Przeanalizujemy najczęstsze błędy, które mogą prowadzić do jego nieważności oraz przedstawimy praktyczne wskazówki, które pomogą zabezpieczyć interesy przedsiębiorstwa. Zapraszamy do lektury!

Czym jest zakaz konkurencji?

Zakaz konkurencji to zobowiązanie, zazwyczaj pracownika (współpracownika), do niepodejmowania działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy (zleceniodawcy), ograniczenia działalności konkurencyjnej lub niepodejmowania zatrudnienia w ramach stosunku pracy lub innego stosunku prawnego u podmiotu prowadzącego działalność konkurencyjną.

Umowa o zakazie konkurencji może obowiązywać zarówno w czasie trwania stosunku pracy (lub współpracy), jak i po ustaniu stosunku pracy (lub cywilnoprawnego).

Regulacje dotyczące tej klauzuli w polskim prawie znajdziemy zasadniczo w Kodeksie pracy, Kodeksie spółek handlowych, Kodeksie cywilnym oraz ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

W przypadku stosunku pracy należy obligatoryjnie stosować przepisy Kodeksu pracy, natomiast w odniesieniu do stosunków cywilnoprawnych zastosowanie znajduje zasada swobody umów wynikająca z Kodeksu cywilnego. Kodeks spółek handlowych dotyczy zakazu dotyczącego wspólników spółek osobowych, członków zarządu i likwidatorów.

Jakie znaczenie ma zakaz konkurencji dla ochrony interesów firmy?

{{widget22}}

‍

Umowa o zakazie konkurencji jest istotnym narzędziem prawnym, które pomaga firmom chronić swoje kluczowe interesy poprzez:

• Ochronę informacji poufnych. Umowa o zakazie konkurencji zabezpieczy firmę przed wyciekiem szczególnie ważnych informacji poufnych, takich jak strategie biznesowe, dane klientów, technologie, czy know-how, których ujawnienie mogłoby narazić firmę na szkodę.
• Zapobieganie nieuczciwej konkurencji. Klauzula o zakazie konkurencji zapobiega sytuacjom, w których pracownicy i współpracownicy mogliby założyć działalność konkurencyjną lub dołączyć do firm konkurencyjnych, podejmując się działalności konkurencyjnej, wykorzystując wiedzę i umiejętności zdobyte w poprzedniej firmie.
• Zapewnienie stabilności kadry zarządzającej i kluczowych pracowników. Wprowadzenie klauzuli konkurencyjnej zakazującej podejmowania działalności konkurencyjnej może przyczynić się do większej lojalności pracowników i współpracowników, zwłaszcza tych kluczowych dla funkcjonowania firmy.
• Zwiększenie wartości firmy. Dla potencjalnych inwestorów czy partnerów biznesowych, dobrze skonstruowany zakaz konkurencji w umowie jest sygnałem, że firma poważnie traktuje ochronę swoich interesów i działa w sposób zapobiegający ewentualnym stratom związanym z nieuczciwą konkurencją.
• Ochronę inwestycji w rozwój pracowników. Przedsiębiorstwa często inwestują znaczne środki w szkolenie i rozwój swojego zespołu, natomiast umowa o zakazie konkurencji pomaga chronić te inwestycje, zapobiegając sytuacjom, w których członek zespołu po zdobyciu cennej wiedzy i umiejętności przechodzi do konkurencji, podejmując się działalności konkurencyjnej i przynosząc tym samym korzyści innemu przedsiębiorcy.
• Długoterminowe planowanie strategiczne. Zakaz konkurencji w umowie umożliwia firmie bardziej efektywne planowanie strategiczne, wiedząc, że kluczowi pracownicy lub współpracownicy nie będą mogli szybko zaszkodzić jej interesom po zakończeniu współpracy.
• Zdobycie zaufania i reputacji. Prawidłowo skonstruowany zakaz konkurencji w umowie buduje zaufanie wewnątrz firmy oraz w jej otoczeniu biznesowym, jednocześnie pokazując, że firma dba o swoje interesy i jest świadoma ryzyka związanego z konkurencją.

‍

Umowa o zakazie konkurencji to moim zdaniem jeden z podstawowych dokumentów, który powinna wykorzystywać każda firma. Nie tylko w relacjach z pracownikami, ale tez z podwykonawcami czy partnerami. Niestety większość dokumentów, z którymi się spotykamy w Sawicki Legal to wzory ściągnięte z Internetu, które realnie nie zabezpieczają firmy. ~ Damian Sawicki, radca prawny

Jakie są kluczowe elementy umowy o zakazie konkurencji?

Sporządzając klauzulę konkurencyjną należy pamiętać o zawarciu w niej istotnych elementów takich jak:

• Przedmiot zakazu, czyli rodzaj działalności objętej zakazem, który powinien być jak najbardziej szczegółowy, aby uniknąć ewentualnych nieścisłości. Może się on sprowadzać do rodzaju działalności, której nie można prowadzić, typów produktów, których nie można oferować, określeniu firm lub sektorów, w których nie można podjąć zatrudnienia, czy współpracy.
• Czas jego obowiązywania – w trakcie trwania stosunku pracy (współpracy) lub przez określony czas po ustaniu stosunku pracy (współpracy), jednak okres ten powinien być rozsądny i proporcjonalny do potrzeb ochrony interesów firmy.
• Miejsce jego obowiązywania, czyli terytorium, na którym firma prowadzi swoją działalność i ma interesy gospodarcze, np. obszar geograficzny, terytorium miasta, województwa, kraju.
• Ewentualne odszkodowanie za przestrzeganie zakazu po zakończeniu stosunku (obligatoryjne w odniesieniu do zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy, fakultatywne przy stosunkach cywilnoprawnych, z wyjątkiem umowy agencyjnej).
• Sankcje za naruszenie zakazu, np. obowiązek zapłaty kary umownej, prawo do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym.
• Wymóg zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności w odniesieniu do zakazu konkurencji wynikającego ze stosunku pracy.

Jakie są warunki ważności umowy o zakazie konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy i po ustaniu stosunku pracy?

Umowa o zakazie konkurencji powinna uwzględniać zasady proporcjonalności i adekwatności w kontekście uzasadnionych interesów pracodawcy i wolności gospodarczej pracownika.

Kodeks pracy przewiduje, że zakaz konkurencji dla swej ważności wymaga zachowania formy pisemnej, niezależnie czy dotyczy zakazu w trakcie trwania stosunku pracy, czy po zakończeniu stosunku pracy.

Kodeks pracy w odniesieniu do klauzuli konkurencyjnej trwającej po ustaniu stosunku pracy przewiduje również obowiązek odpłatności tego zakazu oraz minimalną wysokość odszkodowania należnego byłemu pracownikowi – nie niższego niż 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji.

Co więcej, w klauzuli konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy należy wskazać okresu trwania tego obowiązku, co oznacza, że nie może być on bezterminowy.

Jeżeli przy zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, były pracodawca nie będzie wywiązywał się z obowiązku wypłaty odszkodowania, automatycznie przestanie obowiązywać zakaz konkurencji.

Automatyzm ten ma również zastosowanie w przypadku ustania przyczyn uzasadniających wprowadzenie zakazu. Co istotne, w przypadku ustania tych przyczyn, pracownik uprawniony jest do wykonywania działalności, która była objęta zakazem konkurencji, ale pracodawca nie zostaje zwolniony z obowiązku wypłacania odszkodowania i zobowiązany jest uiszczać je w dalszym ciągu.  

Jakie są warunki ważności umowy o zakazie konkurencji przy stosunkach cywilnoprawnych?

Przepisy Kodeksu cywilnego nie przewidują wymogu zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności dla tej klauzuli, w konsekwencji może ona być zawarta w każdej formie, nawet ustnej (wyjątkiem jest zakaz konkurencji wynikający z umowy agencyjnej po ustaniu współpracy, który wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności). Jednakże z uwagi na kwestie dowodowe, rekomendujemy zawieranie umów o zakazie konkurencji w formie pisemnej lub co najmniej dokumentowej.

W stosunkach cywilnoprawnych podmioty uczestniczące w obrocie układają stosunki prawne według swego uznania, byleby ich treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie, ani zasadom współżycia społecznego (zasada swobody umów).

Obecnie w orzecznictwie dominuje pogląd, zgodnie z którym wprowadzenie w umowie cywilnoprawnej postanowień o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku prawnego bez ekwiwalentu, mimo braku symetrii, mieści się w granicach swobody kontraktowej i nie narusza właściwości tego stosunku prawnego.

Sam brak ekwiwalentności świadczeń i nierówność sytuacji prawnej stron w ramach tego rodzaju dodatkowych klauzul umownych nie oznacza, że naruszone zostają dyrektywy zasady swobody umów, a umowa w tej części jest nieważna.

Dopiero umowa obiektywnie niekorzystna dla jednej strony może być uznana za czynność prawną sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, jeżeli do jej ukształtowania doszło w sposób wyraźnie krzywdzący, pod presją faktycznej przewagi kontrahenta.

Jakie są najczęstsze błędy przy konstruowaniu umowy o zakazie konkurencji?

Najczęstsze błędy to: nadmiernie restrykcyjne postanowienia, nieograniczony w czasie zakaz konkurencji, nieprecyzyjne określenie zakresu przedmiotowego zakazu, niedostosowanie klauzuli do zmian w prawie, niedostosowanie klauzuli do specyfiki firmy, brak odpowiedniego wynagrodzenia za zakaz konkurencji po ustaniu stosunku pracy (każdorazowo w przypadku stosunku pracy, w przypadku stosunku cywilnoprawnego – w zależności od okoliczności), brak spełnienia wymogu formy pisemnej zakazu konkurencji (w przypadku stosunku pracy).

Jakie są skutki naruszenia zakazu konkurencji w przypadku stosunku cywilnoprawnego?

W umowach cywilnoprawnych zakaz konkurencji najczęściej jest obarczony karą umowną.

W umowie mogą znaleźć się stosowne postanowienia uprawniające do żądania naprawienia szkody na zasadach ogólnych, mimo zastrzeżonej kary umownej. W razie braku takiego postanowienia, nie można będzie dochodzić kwoty przewyższającej zastrzeżoną karę umowną, nawet jeżeli poniesiona szkoda będzie od niej wyższa.

W razie braku zastrzeżenia kary umownej, można żądać naprawienia poniesionej szkody na zasadach ogólnych, chyba że co innego wynika z umowy.

Za złamanie zakazu konkurencji często stosowane są uprawnienia do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym.

Jakie są skutki naruszenia zakazu konkurencji w przypadku stosunku pracy?

W umowach o pracę nie jest możliwe zastrzeganie kar umownych za naruszenie zakazu konkurencji w trakcie obowiązywania stosunku pracy. Pracodawca, który poniósł szkodę wskutek naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji przewidzianego w umowie, może dochodzić od pracownika wyrównania tej szkody na zasadach określonych w Kodeksie pracy.

Odpowiedzialność ta zasadniczo jest ograniczona do 3 krotności ich wynagrodzenia w chwili wyrządzenia szkody, chyba że szkoda powstała z winy umyślnej pracownika. W takim przypadku pracownik odpowiada bez ograniczenia.

Za naruszenie zakazu konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy możliwa jest również odpowiedzialność porządkowa oraz prawdo do rozwiązania umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika z uwagi na naruszenie obowiązku pracownika do dbania o dobro zakładu pracy.

Sytuacja przedstawia się odmiennie jeśli chodzi o zakaz konkurencji po zakończeniu stosunku pracy, ponieważ w takim przypadku zastrzeżenie kary umownej jest dopuszczalne.

Co więcej, były pracownik jest zobowiązany do zwrotu całej sumy otrzymanego odszkodowania i ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadach ogólnych wynikających z Kodeksu cywilnego (jeżeli nie zostało to umownie wyłączone), zatem będzie zobowiązany do naprawienia szkody w pełnej wysokości, niezależnie od stopnia winy, chyba że co innego wynika z umowy.

Praktyczne wskazówki przy wdrażaniu zakazu konkurencji

Wprowadzenie klauzuli konkurencyjnej w firmie to proces wymagający przemyślanej strategii i staranności, aby klauzula była skuteczna i zgodna z prawem. Oto kilka kroków, które warto podjąć, aby skutecznie wdrożyć zakaz konkurencji w umowie:

• Analiza potrzeb i ryzyk związanych z konkurencją - zidentyfikuj kluczowe obszary wymagające ochrony, dotyczące np. szczególnie ważnych informacji, tajemnic handlowych, baz klientów czy know-how, których ujawnienie mogłoby narazić Ciebie na szkodę.
• Precyzyjne określenie zakresu przedmiotowego, czasowego i terytorialnego zakazu.
• Konsultacja z prawnikiem, który pomoże w prawidłowym sformułowaniu klauzuli, jej dostosowaniu do specyfiki działalności firmy oraz zgodności z obowiązującymi przepisami.
• Regularna weryfikacja i aktualizacja - rynek i przepisy prawne mogą się zmieniać, dlatego warto regularnie weryfikować i aktualizować klauzule.
• Komunikacja z zespołem, który powinien być świadomy, dlaczego wprowadza się takie klauzule, jakie są obowiązki z nimi związane i jakie mogą być konsekwencje ich naruszenia. Transparentność w tym zakresie buduje zaufanie i lojalność wobec firmy.

Podsumowanie

Dobrze skonstruowana klauzula konkurencyjna daje firmie pewność, że jej interesy są chronione, a jednocześnie minimalizuje ryzyko sporów sądowych i potencjalnych roszczeń ze strony pracowników, czy współpracowników. W efekcie, przyczynia się do stabilności i bezpieczeństwa operacyjnego przedsiębiorstwa, umożliwiając skoncentrowanie się na długoterminowym rozwoju i strategii.

Skuteczne i zgodne z prawem skonstruowanie klauzuli konkurencyjnej wymaga staranności i dogłębnej znajomości przepisów. Dlatego warto skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej. Doświadczeni prawnicy mogą zapewnić, że klauzula będzie precyzyjna, adekwatna i zgodna z obowiązującymi regulacjami, co znacząco zwiększa jej skuteczność i minimalizuje ryzyko prawne.

Jeśli chcesz mieć pewność, że Twoje interesy są właściwie chronione, zapraszamy do kontaktu. Chętnie pomożemy w przygotowaniu i wdrożeniu odpowiednich postanowień, które zabezpieczą przyszłość Twojego przedsiębiorstwa.

‍